Ձվի կենտրոնում գտնվում է դեղնուցը: Դեղնուցի վերին մասում գտնվում է սաղմնային սկավառակը: Դեղնուցն իր մեջ պարունակում է մեծ քանակով սննդանյութեր, որոնք անհրաժեշտ են սաղմի զարգացման համար: Դեղնուցը ձվի թաղանթին միացած է կախաններով: Դեղնուցն արտաքինից պատված է սպիտակուցով, որը պաշտպանում է սաղմը և հանդիսանում է ջրի պահեստավորված զանգված: Սպիտակուցային մարմինը պատված է սաղմնային՝ ենթակճեպային թաղանթներով:
Սաղմնային թաղանթները ապահովում են սաղմի բնականոն զարգացումը և ծածկված են ձվի հիմնական պաշտպանական, արտաքին ծածկույթով՝ կրային կճեպով: Կճեպը ծակոտկեն է՝ դրանով ապահովելով օդի ներթափանցումը ձվի մեջ: Ձվի բութ մասի և սաղմնային թաղանթների միջև կա օդախորշ:
Ներկայացնել թռչունների կմախքը
Թռիչքով պայմանավորված՝ թռչունների կմախքը բավականին առանձնահատկություններ ունի: Ոսկորները լցված են օդով, թեթև և ամուր են:
Թռչունների կմախքը ունի նույն հիմնական բաժինները` I. գանգ, II. ողնաշար, III. գոտիներ, IV. վերջույթներ:
I. Գանգ. կազմված է գանգատուփից և կտուցի ոսկրերից:
II. Ողնաշար. ունի 5 բաժին՝ պարանոցային, կրծքային, գոտկային, սրբանային, պոչային:
Պարանոցային ողերը միմյանց շարժուն միացած են, 9-ից 25-ն են և կարող են պտտվել 180°-ով, բվերի մոտ՝ 270°-ով:
Կրծքային ողերը սերտաճած են, որոնց ամրացած են կողերը: Կողերը շարժուն հոդավորված են երկու մասի: Միանալով մի կողմից ողնաշարին, իսկ մյուս կողմից կրծոսկրին՝ կազմում են կրծքավանդակը:
Թռչունների մեծ մասի կրծոսկրն ունի ողնուց, որին միանում են թռիչքն ապահովող մկանները:
Գոտկային և սրբանային ողերը սերտաճելով ձևավորում են սրբոսկր, որը ամուր հենարան է թռիչքի համար:
Պոչային ողերը ևս սերտաճում են և ավարտվում պոչուկոսկրով, որին միանում են պոչի ղեկափետուրները:
Փետուրները ի՞նչ դեր են կատարում թռչունների կյանքի համար։
Մաշկի փետուրները կատարում են ջերմության պահպանման և բաշխման գործառույթ: Փետուրները նաև հարկավոր են թռիչքի համար:
Երկկենցաղները արտաքին կառուցվածքի ինչ առանձահատկություններ գիտեք
Երկկենցաղները ողնաշարավոր օրգանիզմներ են: Այս դասին պատկանող բոլոր կենդանիները հասուն վիճակում շնչում են թոքերով, ունեն եռախորշ սիրտ և արյան շրջանառության երկու շրջան:
Բոլոր երկկենցաղները բաժանասեռ կենդանիներ են և բազմանում են արտաքին բեղմնավորմամբ:
1. Երկկենցաղների արտաքին կառուցվածքը
Տեսություն
Երկկենցաղների արտաքին կառուցվածքը
Երկկենցաղները ցամաք դուրս եկած առաջին ողնաշարավոր օրգանիզմներ են: Այս դասին պատկանող բոլոր կենդանիները հասուն վիճակում շնչում են թոքերով, ունեն եռախորշ սիրտ և արյան շրջանառության երկու շրջան: Ողնաշարավորների ենթատիպում երկկենցաղները ամենասակավաթիվ օրգանիզմներն են, ունեն մոտ 4,5 հազար տեսակ:
Երկկենցաղները ձվադրում են ջրում: Այստեղ է անցնում նաև նրանց կյանքի թրթուրային շրջանը: Միայն կերպարանափոխվելուց և հասուն ձևի վերածվելուց հետո նրանք կարող են ապրել ցամաքում: Դրանով էլ պայմանավորված է դասի անվանումը:
Մոտավորապես 300 մլն տարի առաջ երկրագնդի կլիման շոգ էր, հետևաբար ջրամբարները ցամաքում էին և աղքատանում թթվածնով: Այդ պայմաններում հնագույն վրձնալողակ ձկները, դուրս գալով ցամաք, հավանաբար սկիզբ տվեցին հնադարյան առաջին երկկենցաղներին՝ ստեգոցեֆալներին:
Երկկենցաղները տարածված են բոլոր աշխարհամասերում՝ բացի Անտարկտիդայից: Նրանք ապրում են լճերի, գետերի ափերին, ստվերոտ ու խոնավ անտառներում, ճահճոտ վայրերում: Երկկենցաղները ակտիվ են ջրում օրվա բոլոր ժամերին, ցամաքում օրվա մեծ մասն անցկացնում են արևի ուղղակի ճառագայթումից պատսպարվելով: Ցամաքում գիշերը երկկենցաղները դուրս են գալիս որսի:
Երկկենցաղները սառնարյուն կենդանի օրգանիզմներ են:
Այդ իսկ պատճառով նրանք ակտիվ են միայն տարվա տաք եղանակներին: Բազմացման շրջանում նրանք մոտենում են ջրամբարին: Այնուհետև ձմեռում են կա՛մ ջրամբարի հատակին, կա՛մ ցամաքի վրա՝ թաքստոցներում, քարերի տակ և այլն:
Երկկենցաղների մեջ տարբերում ենք.
անպոչ երկկենցաղներ՝ դոդոշներ, գորտեր, ծառագորտեր:
պոչավոր երկկենցաղներ՝ տրիտոններ, սալամանդրաներ:
անվերջույթ երկկենցաղներ՝ որդուկներ:
00
Ցամաքային կենսակերպով պայմանավորված երկկենցաղների համար հատուկ կարևորություն է ստացել մաշկը:
Երկկենցաղների մաշկը մերկ է, զուրկ է թեփուկներից: Սակայն դրա փոխարեն այն հարուստ է լորձ արտադրող գեղձերով: Որոշ երկկենցաղների լորձը խիստ թունավոր է, որի համար նրանք որս չեն դառնում այլ գիշատիչների համար: Հարավային Ամերիկայի փոքրիկ ծառագորտի մեկ առանձնյակի լորձը բավական է 1500 մարդ սպանելու համար:
Այն օգտագործում էին ացտեկներն ու մայաները՝ թունավոր նետեր պատրաստելու համար:
=
Լորձը պաշտպանում է մաշկը բակտերիաներից և փոշուց: Լորձի շնորհիվ երկկենցաղների մաշկի մակերեսին առաջանում է հեղուկ թաղանթ, որի մեջ լուծվում է մթնոլորտային թթվածինը:
Ուշադրություն
Մաշկի չորանալու դեպքում գորտը շնչահեղձ է լինում թթվածնի պակասից:
Բացի թթվածնի կլանումից՝ գորտը մաշկով արտաքին միջավայրից կլանում է ջուր, քանի որ գորտերը ջուր չեն խմում բերանով:
Երկկենցաղներին բնորոշ է հովանավորող և նախազգուշացնող գունավորումը:
Առաջինով նրանք ձուլվում են միջավայրին և դառնում աննկատ, իսկ երկրորդով զգուշացնում իրենց վտանգավոր լինելու մասին:
Երկկենցաղների մարմինը կազմված է միմյանց սահուն հաջորդող գլխից և մարմնից, որոշ երկկենցաղների մոտ մարմնի շարունակություն է հանդիսանում նաև պոչը:
1. Գլուխ. սահմանազատվում է իրանից թմբկաթաղանթներով՝ կրում է տեսողական և լսողական զգայարանները, բերանը, քթանցքները, որոնցում գտնվում են նաև հոտառական պարկերը, գանգատուփում գտնվում է գլխուղեղը:
2.Իրան. սահմանազատվում է պոչից հետանցքով՝ կրում է առջևի և հետին զույգ ցամաքային վերջույթների գոտիները, ներքին օրգանները: Իրանի վրա տարբերակում ենք մեջք և փորիկ:
3.Պոչ. բնորոշ է միայն սալամանդրաներին և տրիտոններին: Բոլոր երկկենցաղները տեղաշարժվում են վերջույթներով:
4. Վերջույթներ՝
առջևի վերջույթներ — հիմնականում ծառայում են ցամաքի վրա հենվելու համար:
ետին վերջույթներ — ծառայում են ցատկելու և ջրում լողալու համար: Պոչավոր երկկենցաղների մոտ դրանք ևս հենվելու և ցամաքում քայլքով տեղաշարժվելու համար են:
Ի տարբերություն ձկների՝ երկկենցաղները, պայմանավորված ցամաքային կենսակերպով, ունեն առավել զարգացած և մասնագիտացած կմախք:
Երկկենցաղների կմախքը ունի հետևյալ հիմնական բաժինները` I. գանգ, II. ողնաշար, III. գոտիներ, IV. վերջույթներ:
I.Գանգ. կազմված է գանգատուփից, որը պաշտպանում է գլխուղեղը ծնոտներից, և պարունակում է ավելի քիչ քանակով մանր ոսկրեր, քան ձկները:
II.Ողնաշար. ունի 4բաժին՝ պարանոցային, իրանային, սրբանային, պոչային:
Պարանոցային և իրանային ողերը ունեն վերին աղեղներ, որոնք ձևավորում են ողնաշարային խողովակը, որտեղ տեղակայված է ողնուղեղը: Պարանոցային և սրբանային ողերից յուրաքանչյուրը կենտ ող է: Պարանոցային ողի միջոցով գլուխը շարժուն միացած է ողնաշարին: Սրբանային ողի միջոցով կոնքագոտին միանում է ողնաշարին, դրանով իսկ ամուր հենարան ստեղծելով ետևի վերջույթների համար: Պոչային ողերը պոչավոր երկկենցաղների մոտ լավ արտահայտված են և կազմում են ողնաշարի շարունակությունը, սակայն վերին աղեղներ չունեն: Անպոչ երկկենցաղների մոտ սերտաճել են՝ առաջացնելով պոչոսկր:
III. Գոտիներ
Առջևի գոտի՝ ուսագոտի — կազմված է կենտ կրծոսկրից, զույգ անրակից, զույգ թիակից:
Հենարան է հանդիսանում առջևի վերջույթների համար:
Ետևի գոտի՝ կոնքագոտի — կազմված է միմյանց միացած երեք զույգ մասերից:
Հենարան է հանդիսանում հետևի վերջույթների համար:
IV. Վերջույթներ
Բոլոր ողնաշարավորների նման երկկենցաղներն ունեն զույգ վերջույթներ՝
Ինչպես արդեն ներկայացրել ենք, երկկենցաղները պատկանում են քորդավորների տիպի ողնաշարավորների ենթատիպին և հանդիսանում են ամենասակավաթիվ կարգաբանական խումբը: Երկկենցաղների դասը ներկայացված է 4,7 հազար տեսակներով, որոնքխմբավորված են 3 հիմնական կարգերում՝
Անոտանիների կարգ
Պոչավորների կարգ
Անպոչների կարգ
Երկկենցաղները, ինչպես արդեն գիտեք, հանդիսանում են առաջին անգամ ցամաք դուրս եկած ողնաշարավոր կենդանիները: Երկկենցաղների կյանքը սերտորեն կապված է երկու կենսամիջավայրերի՝ ջրի և ցամաքի հետ: Այդ կապը հատկապես երևում է բազմացման և գորտընկիթից երկկենցաղների զարգացման ընթացքում:
Երկկենցաղների հարմարումը ցամաքային կենսամիջավայրում ընթացել է մթնոլորտային թթվածնի և Երկրի ձգողության ուժի ազդեցությամբ:
Ցամաքում տեղաշարժվելու, Երկրի ձգողությունը հաղթահարելու և հավասարակշռությունը պահպանելու համար երկկենցաղները ձեռք են բերել ազատ հոդավորված վերջույթներ, որոնք վերջանում են շարժուն մատներով: Շնչում են մթնոլորտային օդը թոքերով և մաշկով: Ունեն արյան շրջանառության երկու շրջան և եռախորշ սիրտ:
Երկկենցաղների դասակարգումը և կարգաբանական դիրքը կենդանիների թագավորությունում հետևյալն է.
Միասին կդիտարկենք հիմնական կարգերի առանձնահատկությունները և բազմազանությունը:
I. Անոտանիների կարգ
Այս կարգում ընդգրկված կենդանիները իրենցից ներկայացնում են երկար, անոտ մարմնով, որդանման կենդանիներ: Դրանք բնակվում են հիմնականում Աֆրիկայի, Հրվ. Ամերիկայի, Հրվ. Ասիայի խոնավ և արևադարձային անտառներում: Այս կենդանիները հարմարվել են և անցել ցամաքային — փորող կենսակերպին, ապրում են հողի ոչ շատ խորը, վերին շերտերում, տերևների տակ, արմատների արանքում: Այդ իսկ պատճառով ենթարկվել են կառուցվածքային այն բոլոր փոփոխություններին, որոնք բնորոշ են փորող կենսակերպով օրգանիզմներին: Նրանք կորցրել են վերջույթները, տեսողությունը, միջին ականջը: Անոտների կարգում առկա են մոտ 200 տեսակներ: Հիմնական ակնառու ներկայացուցիչն է որդուկը:
II. Պոչավորների կարգ
Պոչավորները կառուցվածքով և կենսակերպով նմանվում են հնադարյան երկկենցաղներին: Նրանց մեծ մասը չի հեռանում ջրից, շատերը նույնիսկ չունեն թոքեր և շնչում են արտաքին խռիկներով ու մաշկով: Պոչավորների ակնառու ներկայացուցիչներից են տրիտոններն ու սալամանդրաները: Գարնանը արու տրիտոնի մեջքի վրա առաջանում է սանրաձև կատար: Այն ուժեղացնում է մաշկային շնչառությունը և իր վառ գունավորմամբ գրավում էգերին: Բազմացման ժամանակ արուները ջրամբարի ափերին գտնվող քարերին, խոտերին սոսնձում են սերմնաբջիջով լցված պարկիկներ, որոնք էգը մտցնում է իր կոյանոցի մեջ և կատարվում է բեղմնավորում: Բազմացումից հետո տրիտոնները դուրս են գալիս ցամաք:
Ներկայացուցիչներն են՝
III. Անպոչների կարգ
Անպոչ երկկենցաղները հասուն վիճակում պոչ չունեն և տեղաշարժվելիս մարմինը չեն գալարում: Այս կարգի ներկայացուցիչներին բնորոշ են ցատկող ետևի լավ զարգացած վերջույթները:
Սրանց թվին են պատկանում գորտերը, դոդոշները, ծառագորտերը, սխտորագորտերը:
Դոդոշները ցամաքային պայմաններին համեմատաբար լավ հարմարված երկկենցաղներ են. ունեն ավելի լավ թոքեր և չոր մաշկ: Դոդոշների ետևի ոտքերն ավելի կարճ են և նրանք հիմնականում վատ են ցատկում: Ցերեկը դոդոշները թաքնվում են, իսկ գիշերը դուրս են գալիս որսի: Արևադարձային անտառներում ապրում են չափերով և գունավորմամբ խիստ բազմազան դոդոշներ: Նրանք սնվում են միջատներով, առավել խոշոր տեսակները նույնիսկ մողեսներով ու մկներով:
Լճագորտը ամբողջ կյանքն անցկացնում է ջրում կամ դրանից ոչ հեռու: Նա լավ լողում է լողաթաղանթներ ունեցող ետևի երկար ոտքերի օգնությամբ:
Անդրկովկասյան գորտը չափերով ավելի փոքր է լճագորտից և ավելի քիչ է կապված ջրային միջավայրի հետ:
Ծառագորտերը բարեկազմ մարմնով, վառ կանաչ գունավորված երկկենցաղներ են, ապրում են մեծամասամբ ծառերի և թփերի վրա: Նրանց մատների ծայրերին կան կպչուն սակավառակաձև ծծիչներ, որոնցով կարող են կպչել հարթ մակերեսին:
Ներկայացուցիչներն են՝
Երկկենցաղների նշանակությունը
Երկկենցաղները մանր գիշատիչներ են, ոչնչացնում են բույսերի վնասատու միջատներին, մարդու և կենդանիների հիվանդությունների հարուցիչներ տարածողներին: Երկկենցաղների մեծ մասը որս անելով գիշերը կամ մթնշաղին՝ ոչնչացնում է ցերեկային թռչունների համար անմատչելի վնասատուներին: Մեկ դոդոշն օրական ուտում է 25−30 միջատ, իսկ 1 հա տարածքի վրա դոդոշներն ոչնչացնում են տարեկան մոտ 100 հազար վնասատու միջատների:
2. Երկկենցաղների բազմացումը և զարգացումը
Տեսություն
Երկկենցաղների բազմացումը և զարգացումը
Երկկենցաղների սեռական օրգանները և դիմորֆիզմը
Բոլոր երկկենցաղները բաժանասեռ կենդանիներ են և բազմանում են արտաքին բեղմնավորմամբ:
Երկկենցաղների բազմացման օրգանները կառուցվածքով շատ նման են ձկների բազմացման օրգաններին:
♂առանձնյակը ունի երկար զույգսերմնարաններ, որոնք սերմնածորաններով բացվում են կոյանոցի մեջ:
Բազմացման շրջանում սերմնարանները լցվում են թանձր սերմնահեղուկով, որը պարունակում է միլիոնավոր սերմնաբջիջներ:
♀առանձնյակը ունի զույգ ձվարաններ, որոնք ձվատարներով բացվում են կրկին կոյանոցի մեջ:
Բազմացման շրջանում զարգացած ձվաբջիջները գորտընկիթի տեսքով, կոյանցքով դուրս են բերվում արտաքին միջավայր:
Հիմնականում ավելի խոշոր են էգերը, սակայն վառ գունավորված են արուները: Արուներին բնորոշ է նաև մեկ այլ առանձնահատկություն. նրանք ականջների կողքերին կամ դնչի տակ ունեն ձայնը ուժեղացնող հատուկ օրգաններ՝ ռեզոնատորներ: Ռեզոնատորները կռկռոցի միջոցով էգերին գրավելու համար են:
Տարբերում ենք երկկենցաղների բազմացման և զարգացման հիմնական 5 փուլ.
հարսանեկան խաղեր
ձվադրում
սաղմի զարգացում
կերպարանափոխություն
հասուն գորտի ելք ցամաք
Հարսանեկան խաղերը
Ձմեռն անցկացնելով թմրած վիճակում` գորտերը գարնան արևի ճառագայթների հետ արթնանում են և մտնում ջրամբարները: Ջրամբարներում նրանք սկսում են հավաքվել խմբերով և նախապատրաստվել բազմացման: Սկսում է վառ արտահայտվել սեռական դիմորֆիզմը՝ արուները ձեռք են բերում ավելի վառ գունավորում՝ էգերին գրավելու համար:
Ռեզոնատորները ուռչելով ուժգնացնում են արուների բարձր կռկռոցը և սկսվում է բազմացման գարնանային «համերգը»: Արդյունքում էգը ընտրում է համապատասխան արու և նրանք զուգավորման համար զույգեր են կազմում: Բազմացման պատրաստ էգը թույլ է տալիս արուին ամուր գրկել իրեն:
Ձվադրումը
Գրկախառնությունը էգի համար գորտընկիթը դնելու ազդանշան է հանդիսանում: Գորտընկիթի վրա արուն ջրային միջավայրում, լցնում է սերմնահեղուկը: Լճագորտը գորտընկիթը դնում է միմյանց կպած խոշոր կույտերով: Դոդոշը երկար լարերի տեսք ունեցող իր գորտընկիթը փաթաթում է ջրային բույսերին: Տրիտոնը ձվերը հատ — հատ կպցնում է ջրային բույսերին: Այն տեսակները, որոնք քիչ քանակությամբ գորտընկիթ են դնում, խնամք են տանում սերնդի նկատմամբ: Օրինակ՝ որդուկը, դոդոշ դայակը, պարկավոր ծառագորտը, ծառագորտ ֆիլլոմեդուզան:
Սաղմի զարգացումը
Գորտընկիթի յուրաքանչյուր հատիկ պատված է թափանցիկ թաղանթներով, որը պաշտպանական նշանակություն ունի: Որոշ ժամանակ անց յուրաքանչյուր հատիկի թաղանթ ուռչում է և վերածվում դոնդողանման թափանցիկ շերտի, որի մեջ երևում է ձուն: Դրա վերին մասը մուգ է, իսկ ներքինը՝ բաց: Ձվի մուգը մասը վերածվում է ոսպնյակի՝ այն լավ կլանում է արևի ճառագայթները և ուժեղ տաքանում: Գորտերի շատ տեսակների գորտընկիթը լողում է ջրի մակերևույթին, քանի որ այնտեղ ջուրն ավելի տաք է: Ցածր ջերմաստիճանը դանդաղեցնում է սաղմի զարգացումը:
Բարենպաստ ջերմաստիճանային պայմաններում բեղմնավորված ձուն մի քանի անգամ կիսվելով՝ վերածվում է բազմաբջիջ սաղմի: Այնուհետև մեկ — երկու շաբաթ անց գորտընկիթից դուրս է գալիս գորտի թրթուրը՝ շերեփուկը:
Կերպարանափոխությունը
Արտաքինից շերեփուկը հիշեցնում է ձվաձև մարմնով, մեծ գլխով և մեծ պոչով փոքր ձկան: Սկզբում նա շնչում է արտաքին խռիկներով, որը քիչ անց փոխարինվում է ներքին խռիկներով, ունի ձկներին բնորոշ երկխորշ սիրտ, արյան շրջանառության մեկ շրջան, մաշկի վրա նկատվում են կողագծի օրգաններ:
Ուշադրություն
Գորտի թրթուրը ունի ձկներին բնորոշ կառուցվածքային հատկանիշներ, որը վկայում է նրանց ծագումնաբանական կապի մասին:
Կյանքի առաջին շաբաթը շերեփուկն անցկացնում է ձկան հատկանիշներով և սնվում է գորտընկիթի սննդանյութերի պաշարների՝ դեղնուցի հաշվին:
Կյանքի երկրորդ շաբաթվանից սկսած բացվում է նրա եղջերային ծնոտներով օժտված բերանը: Շերեփուկը սկսում է որս անել, սնվում է բակտերիաներով, միաբջիջ օրգանիզմներով և այլն:
Այս փուլում շերեփուկի մոտ նկատվում են հետևյալ փոխակերպումները.
1.ետևի վերջույթների ի հայտ գալ — 2.առջևի վերջույթների դրսևորում — 3. խռիկների փոխարինում թոքերով — 4.եռախորշ սրտի և արյան շրջանառության երկրորդ շրջանի ձևավորում — 5. պոչի աստիճանաբար կարճացում և հեռացում — 6.հասուն գորտի ձևավորում և վերջնական ելք ցամաք:
Ձվադրման պահից մինչև շերեփուկի կերպարանափոխությունը սովորաբար տևում է 2−3 ամիս:
Փոքր, ինչպես և մեծահասակ գորտերը սնվում են կենդանի կերով և գիշատիչ են: Նրանք կարող են բազմանալ կյանքի երրորդ տարում:
Հայաստանի էնդեմիկ ձկնատեսակներ են՝ Սևանի իշխան իր 4 ենթատեսակներով, Հայկական կարմրակն, Հայկական տառեխիկ , Սևանի կողակ , Սևանի բեղլու և Հայկական գուստերա։
Լողափամփուշտը պարկ է ձկան մարմնի մեջ, որը կարող է լցվել օդով և հակառակը՝ սեղմվել, նրա շնորհիվ որոշ ձկները շնչում էն, նաև ձկները բարձրանում են ջրի երես կամ սուզվում էն:
1. Ձկների բազմազանությունը և դասակարգումը
Տեսություն
Ձկների բազմազանությունը և դասակարգումը
Ձկների վերնադաս
Ինչպես արդեն գիտեք, ձկները պատկանում են քորդավորների տիպի ողնաշարավորների ենթատիպին և ունեն մոտ 21 հազար տեսակ: Բազմազանությամբ ձկները գրավում են առաջին տեղը քորդավորների տիպում: Այդ մեծածավալ բազմազանությունը ներկայացված է մոտ 45 կարգերում, որոնք միավորված են 2 հիմնական դասերում՝
1. Կռճիկային ձկների դաս
2. Ոսկրային ձկների դաս
Ձկները հանդիսանում են երկրագնդի հնագույն բնակիչներից մեկը, որոնք մոտավորապես 400մլն տարի առաջ բնակեցրին համաշխարհային օվկիանոսը: Ձկները մինչ օրս պահպանել են գերիշխանությունը ջրային կենսամիջավայրում, քանի որ հանդիպում են բոլոր տիպի ջրավազաններում՝ գետերից մինչև օվկիանոսներ: Ձկները տարածված են նաև ջրային բոլոր խորություններում և ծովային ավազանի գրեթե բոլոր առանձնահատուկ պայմաններում:
Ձկների հարմարումը ջրային կենսամիջավայրում ընթացել է հովանավորող գունավորման միջոցով:
Հովանավորող գունավորման դրսևորումներ են.
I. Ձկները ձեռք են բերել մարմնի այնպիսի ձևեր և գույներ, որոնք թույլ են տալիս նրանց ձուլվել շրջակա միջավայրի գունային բազմազանությանը և հիմնական ուրվագծային խճանկարում:
II. Գրեթե բոլոր ձկները ունեն սպիտակ փորիկ, որով լուծվում են թափանցող լուսային ճառագայթներին և մուգ գունավորված մեջք, որով էլ ձուլվում են ավազանի հատակին: Այդ հարմարանքների միջոցով ձկները համարյա անտեսանելի են դառնում ստորին և վերին շերտերից նրանց դիտելիս:
Ձկներին կարելի է համարել ջրային կենսամիջավայրի իսկական տիրակալներ:
Ձկներիդասակարգումը և կարգաբանական դիրքը կենդանիների թագավորությունում հետևյալն է.
Միասին կդիտարկենք հիմնական կարգերի առանձնահատկությունները և բազմազանությունը:
I. Կռճիկային ձկների դաս
Կռճիկային ձկների ժամանակակից ձևերը տարածված են գրեթե բոլոր ծովերում ու օվկիանոսներում և հիմնականում չեն հանդիպում գետերում և լճերում: Ի տարբերություն ոսկրային ձկների՝ նրանց կմախքը ամբողջությամբ կռճիկային է: Կռճիկային ձկների թեփուկները, ի տարբերություն ոսկրային ձկների, դասավորված են ոչ թե իրար վրա, այլ իրար կողք կողքի: Կռճիկային ձկների թեփուկները կազմված են ոսկրանյութից, դենտինից և ծածկված են էմալով:
Բացի այդ կռճիկային ձկները չունեն լողափամփուշտ և խռիկային կափարիչներ. նրանց խռիկները բացվում են անմիջապես դեպի դուրս, խռիկային ճեղքերի միջոցով: Պոչային լողակը անհավասարաբիլթ է՝ վերին մասը ավելի երկար է, քան ստորինը: Կռճիկային ձկները ունեն հարուստ ատամներ, որոնք կարող են հոշոտել որսը, քանի որ նրանք հիմնականում գիշատիչներ են:
Շնաձկների կարգ
Այս կարգում ընդգրկված են շնաձկները: Շնաձկները ծովային խոշոր գիշատիչներ են: Ունեն հզոր պոչային լողակ, որով լողում են և հսկայական, մինչև 15 սմ երկարությամբ ժանիքներ, որոնք դասավորված են մի քանի շարքով: Սպիտակ շնաձուկն ունի 15 մ երկարություն, իսկ պլանկտոնով սնվող կետանման շնաձուկը՝ մինչև 20 մ երկարություն: Գոյություն ունեն նաև փոքր ներկայացուցիչներ, օրինակ՝ Սև ծովում բնակվող կատրան շնաձուկը: Շնաձկները կենդանածին են և քիչ պտղաբեր: Հիմնականում արդյունահանվում են մսի, ճարպի և կաշվի համար:
Հսկա սպիտակ շնաձուկը տարածված է հիմնականում բաց ծովերում և օվկիանոսներում: Նա նախընտրում է հիմնական ջրի մերձափնյա ցամաքային տարածությունները և ոչ մեծ խորությունները: Այդ իսկ պատճառով լուրջ վտանգ է հանդիսանում մարդու համար: Յուրաքանչյուր տարի շնաձկների կողմից մարդկանց հոշոտման բազմաթիվ դեպքեր են գրանցվում: Ջրի՝ 12—24 °C ջերմաստիճանը լավագույնն է նրանց համար: Հետևաբար նրանք հիմնականում բնակվում են Կալիֆորնիայի, Կուբայի, Բրազիլիայի, ՀԱՀ-ի, Ավստրալիայի մերձափնյա ջրերում և Միջերկրական ծովում: Շնաձկները ունեն հրաշալի զարգացած հոտառություն: Նրանք արյան հոտը զգում են նույնիսկ մի քանի տասնյակ մետրից:
Կատվաձկների կարգ
Կատվաձկները հիմնականում ծովային բնակիչներ են, որոնք նախընտրում են բնակվել ծովի հատակում՝ բենթոսում: Ծովի հատակում՝ գրեթե 3000 մ խորության վրա, ազդում է ջրի հսկայական ճնշում, որը չի կարող չազդել կատվաձկների կառուցվածքի վրա: Նշված պայմաններից ելնելով՝ նրանք ունեն սկավառակաձև, մեջքափորային ուղղությամբ տափակացած մարմին: Կատվաձկներից առավել վտանգավոր են էլեկտրական կատվաձկները, որոնց որոշ օրգաններում գեներացվում է մինչև 220 Վ լարմամբ էլեկտրական հոսանք և կիրառվում որսի ընթացքում: Փշապոչ կատվաձկան պոչը նման է երկար մտրակի, որն ունի թույն արտադրող սուր փուշ:
Ոսկրային ձկների կառուցվածքային առանձնահատկություններին դուք արդեն հասցրել եք ծանոթանալ, ուստի կդիտարկենք միայն նրանց բազմազանությունը:
Թառափանմանների կարգ
Այս կարգը պատկանում է կռճիկաոսկրայինների ենթադասին: Թառափանմանները քորդա ունեն ոչ միայն սաղմնային ու թրթուրային զարգացման շրջանում, այլև հասուն վիճակում, իսկ կմախքը ոսկրակռճիկային է: Մարմինն իլիկաձև է՝ պատված 3−5 շարք խոշոր ոսկրավահանիկներով: Դրանք ցրված են Եվրոպայում, Ասիայում և Հյուսիսային Ամերիկայում: Նրանք ծովային բնակիչներ են, սակայն ձվադրում են գետերում:
Թառափանմանները արժեքավոր ձկներ են, արդյունահանվում են մսի և սև խավիարի համար:
Ներկայացուցիչներն են՝
Սաղմոնանմանների կարգ
Այս կարգը պատկանում է ճառագայթալողակավորների ենթադասին:
Ներկայացուցիչներն են.
Սևանի իշխանը, որը բնակվել և ձվադրել է ինչպես Սևանա լճում, այնպես էլ լիճը թափվող գետերում: Իշխանի արծաթափայլ թեփուկածածկի վրա կան բազմաթիվ սև, երբեմն կարմիր խալեր: Մարմնի մեջքի մասում ունի ճարպալողակ, որը բնորոշ է տվյալ կարգին: Այն հայտնի է իր համեղ, վարդագույն, ճարպերով հարուստ մսով: Սևանա լճի իջեցումը վտանգել է Սևանի իշխանի գոյությունը:
Կարմրախայտը, որը տարածված է Հայաստանի բոլոր գետերում, մարմնի վրա ունի ցրված բազմաթիվ կարմիր ու սև բծեր: Կարմրախայտը գեղեցիկ ու վառ գունավորում է ստանում հատկապես ձվադրման շրջանում:
Սիգը, որի հայրենիքը Լադոգա և Չուդ լճերն են, Հայաստան է բերվել 1920-ականներին: Այն կողքերից ավելի սեղմված է, արծաթափայլ և առանց պուտերի: Գլուխը փոքր է, իսկ դունչը սուր:
Ծածանանմանների կարգ
Այս կարգը պատկանում է ճառագայթալողակավորների ենթադասին: Ծածանանմանների ներկայացուցիչներն են.
Սևանի կողակը, որը ունի արդյունագործական նշանակություն, պատված է ոսկեգույն թեփուկներով, գլուխը մեծ է, դունչը՝ բութ:
Ծածանը, որը Հայաստանի ջրամբարների ամենաարագ աճող ձկներից է, ունի սննդային նշանակություն: Այն ինտենսիվ բազմանում է և արագ աճում:
Տառեխանմանների կարգ
Այս կարգը պատկանում է ճառագայթալողակավորների ենթադասին: Տառեխանմանների ներկայացուցիչներն են.
Շպռոտը և սարդինան, որոնք ծովերի բնակիչներ են, ունեն փոքր չափեր, բայց արժեքավոր սննդատեսակ են և արդյունաբերական կարևորություն են ներկայացնում:
Վրձնալողակ ձկների ենթադաս
Ներկայացուցիչն է լաթիմերիան, որը մինչև 180 սմ երկարությամբ ու 95 կգ քաշով խոշոր ձուկ է: Ենթադրվում էր, որ անհետացել են 100 մլն տարի առաջ, սակայն 1938 թ. բռնվել է Հնդկական օվկիանոսում:
Ենթադրվում է, որ վրձնալողակ ձկներից կարող են առաջացած լինել երկկենցաղները:
Երկշունչ ձկների ենթադաս
Ներկայացուցիչներն են աֆրիկական թեփուկավորը և ավստրալական եղջերատամը: Այս ձկներն ունեն լողափամփուշտից զարգացած փոքեր, որոնցով կարող են շնչել մթնոլորտային թթվածինը: 1 մ երկարությամբ ավստրալական եղջերատամը անցնում է թոքային շնչառության, երբ չոր եղանակին ցամաքում են գետերը: Աֆրիկական եղջերատամը ջրամբարների չորացման ժամանակ ընկղմվում է տիղմի մեջ և շնչելով օդի թթվածինը՝ քնում է:
Աղբյուրները
Ձկների ներքին կառուցվածքը
Ձկները հանդիսանում են իսկական ջրային կենդանիներ, որոնք հարմարվելով տվյալ կենսակերպի պայմաններին՝ կարողացել են «նվաճել» համաշխարհային օվկիանոսը: Իզուր չեն ասում. «զգում է իրեն, ինչպես ձուկը՝ ջրում»:
Ջրային կենսամիջավայրում գոյությունը ունի իր բարդությունները, որոնք կարողացել են հաղթահարել ձկները և հաստատվել օվկիանոսում:
Գոյության տվյալ պայմաններում հարմարվելու համար անհրաժեշտ էր.
1. Հաղթահարել ջրի դիմադրությունը և լողալ ջրի հոսանքին համարժեք. ձկների երկկողմանի տափակացած, լորձապատ, շրջհոսելի և կտրուկ չհատվածավորված մարմինը լուծում է այդ խնդիրը:
2. Պահպանել հավասարակշռություն ջրում. ձկների լավ զարգացած և ըստ գործառույթների տարբերակված ուղեղը ապահովում է տվյալ խնդրի լուծումը:
3. Տեղաշարժման առավելագույն հնարավորություններ. ողնաշարավորներին բնորոշ 2 զույգ վերին և ստորին վերջույթները ձևափոխվել են լողակների, գոյացել են նաև հավելյալ լողակներ:
4. Ջրում արագ սուզվելու և վեր բարձրանալու ընդունակություն. ձկների աղիքի պատից գոյացել է հատուկ գոյացություն՝ լողափամփուշտ, որը լցվում է գազերով կամ դատարկվում է: Արդյունքում փոխվում է ձկան քաշը և նա սուզվում է կամ վեր բարձրանում:
Այսպիսով կարելի է եզրակացնել, որ ձկները հնագույն, միջավայրին առավելագույնս հարմարված և ակտիվ կենսակերպ վարող են:
Մարսողական համակարգ
Ձկները սնվում են խիստ բազմազան օրգանիզմներով՝ ջրային բույսերով, մանր խեցգետնակերպերով, միջատներով ու թրթուրներով: Ձկների մի մասը ազատ հետերոտրոֆ կենդանիներ են, իսկ մյուս մասը՝ գիշատիչներ են: Ձկների մեջ մակաբույծ ձևեր համարյա չեն հանդիպում: Ձկները ունեն մարսողական համակարգի ընդհանրական կազմություն՝ բերանով սկսվող և հետանցքով ավարտվող:
Ձկների բերանը ներկայացված է գանգի մաս կազմող վերին և ստորին ծնոտներով:
Ձկները արդեն իսկ ձեռք են բերել լավ զարգացած մարսողական գեղձեր՝ լյարդ և ենթաստամոքսային գեղձ. դրանք դուրս են տեղակայված մարսողական խողովակից և ծորաններով բացվում են բարակ աղիքում:
Սննդի հիմնական մարսումը կատարվում է ստամոքսում՝ իր իսկ մարսողական հյութերի ազդեցությամբ և բարակ աղիներում՝ մեծամասամբ մարսողական գեղձերի արտադրած հյութերի ազդեցությամբ:
Մարսողական համակարգը կազմված է բաժինների հետևյալ հերթագայությունից՝
Բնագիտության դասընթացից արդեն գիտեք, որ գազերը՝ այդ թվում նաև O2-ը, լուծվում են ջրում: Ջրում լուծված O2-ով շնչում են նաև ձկները: Ջրից նրանում լուծված O2-ը կլանելու համար ձկներն ունեն լավ զարգացած ջրային շնչառության օրգաններ՝ խռիկներ:
Ուշադրություն
Եթե ուշադիր դիտեք ձկանը, կտեսնեք, որ նա անընդհատ բաց ու փակ է անում բերանը՝ ջուր կլանելով. այդպես ձուկը շնչում է ջրում:
Ձկների օրգանիզմում O2-ը բջիջներին հասնում է արյան միջոցով:
Ողնաշարավոր կենդանիների օրգանիզմում շնչառական և արյունատար համակարգերը միասին կազմում են մեկ ընդհանրական գործառնական միավոր:
Ձկների գլխի երկու կողմերում կարելի է տեսնել ականջանման, աղեղնաձև բացվող կափարիչներ: Դրանք ոսկրային ծագում ունեցող խռիկային կափարիչներն են, որոնք պաշտպանում են իրենց տակ գտնվող շնչառական օրգանները՝ խռիկները:
Խռիկները ունեն հետևյալ կազմությունը.
1.Խռիկային կափարիչներ — անընդհատ բացվել — փակվելով հեռացնում են ջուրը և պաշտպանում խռիկները:
2.Խռիկային աղեղներ — կերակրափողի կտրատված, հաստացած կռճիկանման գոյացություններ, որոնք հենքի դեր են կատարում:
3.Խռիկային առէջներ — յուրօրինակ ցանցի դեր են կատարում, սպիտակ գույն ունեն և մաղի նման պահում են կերը կլանում, որպեսզի ջրի հետ չհեռանա:
4.Խռիկային թերթիկներ — մազանոթներով հարուստ, կարմրավուն գոյացություններ են, որտեղ իրականացվում է գազափոխանակություն:
Այսպիսով, գազափոխանակության հերթականությունը հետևյալն է՝
1. բերանով ջրի մուտք դեպի կլան,
2. խռիկային առէջներով ջրի անցում,
3. խռիկային թերթիկների ողողում ջրով,
4. գազափոխանակություն արյունատար մազանոթների և ջրի միջև,
5. խռիկային աղեղներից ջրի հեռացում խռիկային կափարիչներով:
Արյունատար համակարգ
Ձկներն ունեն փակ արյունատար համակարգ:
Ձկներն ունեն երկխորշ սիրտ՝ կազմված նախասրտից և փորոքից:
Արյունը ձկների փորոքից դուրս բերող անոթը աորտան է, որը ճյուղավորվում է զարկերակների:
Արյունը ձկների նախասիրտ բերող անոթը երակներն են:
Ձկներն ունեն արյան շրջանառության մեկ շրջան. սկսվում է փորոքից և ավարտվում է նախասրտում:
O2-ով հարուստ արյունը նշում ենք կարմիր գույնով. կոչվում է զարկերակային արյուն:
CO2-ով հարուստ արյունը նշում ենք կապույտ գույնով. կոչվում է երակային արյուն:
Ձկների օրգանիզմում արյունատար համակարգի գործառնական հերթագայությունը հետևյալն է՝
1. փորոքի կծկում և երակային արյան տեղաշարժ խռիկային թերթիկներ,
2. գազափոխանակություն օդի և արյան միջև,
3. մեջքային աորտայով զարկերակային արյան շարժ դեպի հյուսվածքներ,
4. նյութափոխանակություն հյուսվածքների և արյան միջև,
5. երակներով երակային արյան վերադարձ դեպի նախասիրտ:
Ձկների սրտում, այսպիսով, առկա է միայն երակային արյուն:
Նյարդային համակարգ
Ձկների նյարդային համակարգը կազմված է`
I. գլխուղեղից — պատսպարված է գանգատուփում և ունի 5 բաժին:
II. ողնուղեղից — պատսպարված է ողնաշարի ողնուղեղային խողովակում:
III. նյարդերից — որոնք դուրս են գալիս գլխուղեղից և ողնուղեղից և նյարդավորում օրգանիզմը:
Գլխուղեղի բաժիններից յուրաքանչյուրը կարգավորում են որոշակի ակտիվություններ և ունեն հստակ հերթագայություն՝
1. Երկարավուն ուղեղ — ողնուղեղի շարունակությունն է կազմում և կարգավորում է կենսագործունեության հիմնական դրսևորումները:
2.Միջին ուղեղ — դուրս են գալիս աչքերը շարժող նյարդերը:
3. Միջակա ուղեղ — ընկալում է տեսողական գրգիռները:
4. Ուղեղիկ — ապահովում է մարմնի հավասարակշռությունը և շարժումների համաձայնեցվածությունը:
5. Առջևի ուղեղ — նյարդավորում է հոտառական զգայարանը:
Զարգացած նյարդային համակարգ ունեցող կենդանիները ունեն երկու տիպի ռեֆլեքսներ՝
1. Ոչ պայմանական — դրանք բնածին ռեֆլեքսներ են:
Եթե ակվարիումում կեր լցնենք, ապա ձկները արագ կնկատեն և կշտապեն այն կուլ տալ:
2. Պայմանական — դրանք ձեռքբերովի ռեֆլեքսներ են:
Եթե ակվարիումում կեր լցնելուն զուգահեռ մի քանի օր թխկթխկացնենք ապակու վրա, ապա թխկթխկացնենք առանց կեր լցնելու՝ ձկները արագ կհավաքվեն այնտեղ, որտեղ սովորեն կերակրվել:
Դա նշանակում է, որ թխկթխկոցի նկատմամբ ձևավորվել է պայմանական ռեֆլեքս:
Զգայարաններ
Զարգացած նյարդային համակարգ ունեցող կենդանիները լավ և արագ կողմնորոշվում են միջավայրում: Ձկների կողմնորոշումը կատարվում է լավ զարգացած զգայարանների միջոցով:
Զգայարանները արտաքին միջավայրի գրգիռները կլանող ընկալիչներ են:
Վերլուծիչները գլխուղեղի հատուկ կենտրոններ են, որոնք զգայարաններից ստանում են գրգիռները, մշակում և օրգանիզմին ուղարկում են գործարկման հրամաններ:
Տեսողական զգայարան — գլխի առջևի երկու կողքերում տեղակայված զույգ, խոշոր, պարզ աչքերն են:
Ձկների տեսողությունը թույլ է զարգացած՝ պայմանավորված ջրային միջավայրում լույսի տարածման առանձնահատկություններով: Մոտ տարածություններում ձկները տարբերում են առարկաների ձևն ու գույնը:
Հոտառական զգայարան — գլխի վրա՝ աչքերի առջևում գտնվող զույգ քթանցքներն են, որոնցում գտնվում են հոտառական պարկերը:
Ձկներն ունեն լավ զարգացած և սուր հոտառություն: Դա լավ գիտեն ձկնորսները, քանի որ խայծին բուրավետ յուղեր են ավելացնում:
Լսողական զգայարան — գլխի երկու կողմերում, աչքերի հետևում տեղակայված զույգ ներքին ականջներն են:
Ջուրը ավելի խիտ միջավայր է, քան օդը, հետևաբար նրանում ցանկացած տատանում, այդ թվում նաև ձայնը, ավելի լավ է տարածվում: Դրանով պայմանավորված ձկները գերազանց լսում են, ավելին՝ նրանք ձայներ են արձակում՝ ծվծվում, խռխռացնում, սուլում:
Ուշադրություն
Այսպիսով «ձկան պես խուլ ու համր» արտահայտությունը իրականությանը այդքան էլ չի համապատասխանում:
Շոշափելիքի և ճաշակելիքի զգայարան — բերանի շուրջ առկա բեղիկները, մսոտ շրթունքներն ու համի քեմոընկալիչներն են:
Կողագիծ — մաշկում գտնվող հատուկ զգայական խողովակ է, որը մարմնի երկու կողմերում թեփուկների գծային հատուկ անցքերի շնորհիվ հաղորդակցվում է արտաքին միջավայրի հետ:
Կողագծի օրգանը բնորոշ է միայն ձկներին, քանի որ կապված է ջրային միջավայրում կենսագործունեության և նյարդային համակարգի պարզ կառուցվածքի հետ:
Կողագծի միջոցով ձկները զգում են ջրի տատանումները, հոսանքի ուժը, ուղղությունը, տարբեր առարկաներից անդրադարձած ալիքները:
Անձրևորդերը Երկսեռ են, բազմանում է կոկոնի առաջացմամբ, որի ներսում ձվաբջիջը բեղմնավորվում է։
1. Օղակավոր որդերի տիպի բնութագիրը և դասակարգումը
Տեսություն
Օղակավոր որդերի տիպի ընդհանուր բնութագիրը
Օղակավոր որդերը որդերի ամենակատարյալ զարգացած ներկայացուցիչներն են:
Գիտությանը ներկայումս հայտնի է օղակավոր որդերի մոտ 12.000 տեսակ, որոնք բնակվում են քաղցրահամ ջրերում, ծովերում, ինչպես նաև հողում: Օղակավոր որդերը հիմնականում ազատ կենսաձև վարող, հետերոտրոֆ օրգանիզմներ են: Այնուհանդերձ օղակավոր որդերը ունեն նաև մակաբույծ և արդեն նույնիսկ գիշատիչ ձևեր:
Ներկայացուցիչներն են՝ անձրևորդը, կանաչ ներեիսը, նեկտոխետան, ամֆիտրիտան, ցիրատուլուսը, տզրուկները:
Այս կենդանի օրգանիզմները իրենց անվանումը ստացել են իրենց կազմավորման ամենաբնորոշ հատկանիշի համար: Համաձայն այդ հատկանիշի` օղակավոր որդերի մարմինը կազմված է միմյանց նման օղակաձև հատվածներից: Մարմնի արտաքին հատվածավորվածությանը համապատասխանում է նաև ներքին հատվածավորությունը:
Արդյունքում ստացվում է, որ օղակավոր որդերի մարմնի ներքին խոռոչը ոչ թե մեկ ընդհանուր տարածություն է ներկայացնում, ինչպես տափակ և կլոր որդերի դեպքում, այլ տասնյակից ավել խոռոչավոր խցիկների միասնություն: Օղակավոր որդերի մարմինը նման է վզնոցի վրա մարգարիտների շարվածքի:
Օղակավոր որդերը մյուս որդերի պես նույնպես եռաշերտ /էկտոդերմ, էնտոդերմ, մեզոդերմ/, երկկողմ համաչափ օրգանիզմներ են: Օղակավոր որդերը, սակայն, ի տարբերություն մնացած որդերի, ունեն մարմնի երկրորդային խոռոչ:
Երկրորդային խոռոչը ազատ տարածություն է, որը առաջանում է մարմնի մաշկամկանային պարկի պատերի և մարսողական խողովակի միջև:
Երկրորդային խոռոչը ևս հատվածավորված է և նման է դռներով միմյանց միացած սենյակների: Այն լցված է կայուն քիմիական կազմ ունեցող հեղուկով: Տվյալ հեղուկը օղակավոր որդերի օրգանիզմի ներքին միջավայրն է, որտեղ ծավալվում են նյութափոխանակության հիմնական գործընթացները:
Օղակավոր որդերից սկսած երկրորդային խոռոչում են տեղակայված մնացյալ օրգաններն ու օրգան — համակարգերը:
Օղակավոր որդերի շատ ներկայացուցիչների յուրաքանչյուր օղակային սեգմենտի երկու կողմերից դուրս են գալիս մկանային ելուստներ, որոնք կոչվում են պարապոդիումներ:
Պարապոդիումները իրենց եզրերին կրում են վրձնաձև ամուր թարթիչներ, որոնք կոչվում են խոզաններ: Դրանք ծառայում են կենդանու տեղաշարժման գործառույթի ապահովմանը:
Պարապոդիումները և խոզանները համարվում են տեղաշարժմանը ծառայող վերջույթների նախատիպեր:
Այս ամենով է պայմանավորված այն հանգամանքը, որ օղակավոր որդերը բարձրացել են զարգացվածության ավելի բարձր մակարդակի, քան մյուս որդերի տիպերը:
Օղակավոր որդերի ընդհանուր կառուցվածքը ավելի բարդ է: Նրանք արդեն ունեն արյունատար համակարգ: Մարմնի առջևի մասում գտնվում են նյարդային բջիջների խոշոր կուտակումներ, որոնք գտնվում են մարսողական խողովակի վերին հատվածի, այսինքն՝ կլանի շուրջ: Այդ նյարդային կուտակումները անվանում են համարժեք կերպով՝ ենթակլանային և վերկլանային նյարդային հանգույցներ:
Այդ հանգույցները միասին ձևավորում են շուրջկլանային նյարդային հանգույց, որը կենդանիների հետագա պատմական զարգացման ընթացքում սկզբնավորում է գլխուղեղը: Օղակավոր որդերի ջրային կենսակերպ վարող որոշ ներկայացուցիչներ ունեն նաև ջրային շնչառության օրգաններ:
Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ օղակավոր որդերի մակարդակում ամբողջանում է բազմաբջիջ կենդանիների հիմնական կազմավորումը և ձգտում է հետագա զարգացման:
Օղակավոր որդերը, ի տարբերություն մնացած որդերի, արդեն ունեն կատարյալ մաշկամկանային պարկ, որը խոզանների հետ միասին հնարավոր է դարձնում նրանց ակտիվ տեղաշարժումը:
Մաշկի էպիթելային ծածկույթի տակ գտնվում են օղակաձև և երկայնակի մկանները:
1. Օղակաձև մկանների կծկման շնորհիվ մարմինը ձգվում է երկարությամբ:
2. Երկայնակի մկանների կծկմամբ մարմինը կարճանում է:
Օղակավոր և լայնակի մկանների համաձայնեցված շարժման միջոցով անձրևորդը տեղաշարժվում է:
Ինչպես նշեցինք, ներկայումս օղակավոր որդերի տիպին է պատկանում մոտ 12.000 տեսակ, որոնք միավորված են երեք դասերում.
1. Սակավախոզանների դաս. Սակավախոզանները չունեն մկանոտ պարապոդիումներ և աչքի են ընկնում խոզանների սակավ քանակով, ինչի համար էլ ստացել են այդ անվանումը:
Ներկայացուցիչ՝ անձրևորդ:
2. Բազմախոզանների դաս: Բազմախոզանները ապրում են ծովերում: Նրանց մարմնի հատվածավորությունը վառ արտահայտված է: Յուրաքանչյուր հատվածում ունեն զույգ պարապոդիումներ և բազմաթիվ խոզաններ:
Ներկայացուցիչներ՝
3. Տզրուկների դաս: Տզրուկները գիշատիչ, իսկ երբեմն կիսամակաբուծային որդեր են: Հատուկ ծծիչների օգնությամբ կպչում են ձկների ու կաթնասունների մաշկին և ծծում իրենց ծավալից 2−3 անգամ շատ արյուն: Որոշ տզրուկներ արնածուծ չեն և փոխարենը որս են կատարում՝ երբեմն հարձակվելով ձկների վրա:
Ուշադրություն
Բժշկական տզրուկն օգտագործվում է որոշ հիվանդությունների բուժման համար:
Ներկայացուցիչներ՝
Օղակավոր որդերի կարգաբանական դիրքը կենդանիների թագավորությունում հետևյալն է.
Օղակավոր որդերի կառուցվածքային և կենսագործունեության առանձնահատկությունները կդիտարկենք սակավախոզանների դասի օրինակով:
Սակավախոզանների դաս: Դրանք մի քանի միլիմետրից մինչև 2,5 մ երկարությամբ օրգանիզմներ են: Հողում ապրող ձևերը նպաստում են հողագոյացմանը, բարձրացնում բերքատվությունը, իսկ ջրային ձևերը` կեղտոտ ջրամբարների մաքրմանը, ինչպես նաև սնունդ են ձկների համար:
Օղակավոր որդերի առանձնահատկությունները կդիտարկենք օղակավոր որդերից անձրևորդի օրինակով: Անձրևորդը 15 սմ երկարությամբ կարմրադարչնագույն, արտաքինից լորձով պատված օրգանիզմ է: Լորձը դյուրացնում է հողի մեջ տեղաշարժումը, պահպանում է խոնավությունը և նպաստում է գազափոխանակությանը:
Անձրևից հետո հողը խոնավանում է և ծանրանում, հետևաբար նաև դժվար է դառնում դրանում տեղաշարժվել: Բարդանում է նաև թթվածնի կլանումը, քանի որ այն դուրս է մղվում հողից: Այդ պատճառով անձրևորդը անձրևից անմիջապես հետո դուրս է գալիս հողի մակերես, ինչի համար էլ ստացել է իր անվանումը:
Ներկայացնել Նշտարիկի մարսողությունը և շնչառություն
Մարսողություն և շնչառություն
Նշտարիկի բերանը գտնվում է կարճ շոշափուկներով պսակի հիմքում: Շոշափուկների անընդհատ շարժի շնորհիվ ջուրը մղվում է դեպի նախաբերանային ճեղք, որտեղից էլ դեպի բերան: Բերանին հաջորդում է կլանը, որտեղից էլ սնունդը անցնում է աղիք: Աղիքում կատարվում է մարսողություն, իսկ չմարսված մնացորդները դուրս են բերվում հետանցքով:
Կլանի պատերին նշտարիկը ունի 150 զույգ խռիկային ճեղքեր: Խռիկային ճեղքերը միմյանցից բաժանող միջնապատերը շատ հարուստ են արյունատար մազանոթներով: Այդպիսով կատարվում է գազափոխանակություն արյան և ջրի միջև:
Այսպիսով, նշտարիկի սննդառությունը և միջավայրի հետ գազափոխանակությունը կատարվում են միաժամանակ:
Ներկայացնել Նշտարիկի արտաթորությունը և սեռական օրգանները
Արտազատության և սեռական համակարգ
Նշտարիկի արտաթորության համակարգը կազմված է մոտ 100 զույգ անոթներից, որոնք մի ծայրով բացվում են շուրջկլանային խոռոչի մեջ: Մարմնի խոռոչում այդ օրգանները կրում են քորոցաձև երկար բջիջներ, որոնց մեջ ներծծվում են նյութափոխանակության ավելորդ արգասիքները: Շուրջկլանային խոռոչի մեջ են բացվում նաև բազմաթիվ սեռական գեղձերի ծորանները: Սեռական բջիջները դուրս են բերվում ջրի հոսքով: Բեղմնավորումը կատարվում է ջրում:
Ներկայացնել Նշտարիկի նյարդային համակարգը և զգայարանները
Նյարդային համակարգը և զգայարանները
Նշտարիկի քորդայի վերևում գտնվում է հաստ պատերով նյարդային խողովակը, որը մարմնի գլխային ծայրում փոքր-ինչ ավելի լայն է՝ առաջացնելով ուղեղաբուշտ: Նշտարիկը գլխուղեղ չունի: Նյարդային խողովակից զույգ-զույգ դուրս են գալիս նյարդերը և ուղղվում դեպի մարմնի տարբեր մասեր: Նշտարիկի զգայարանները թույլ են զարգացած: Ունի լուսազգաց բջիջներ, որոնցով տարբերակում է լույսը խավարից: Գլխային ծայրում գտնվում է հոտառական փոսիկը, իսկ մարմնի ամբողջ մակերեսին ցրված են շոշափելիքի ընկալիչները:
1. Քորդավորների հիմնական բնութագիրը և ներկայացուցիչները
Տեսություն
Քորդավորների հիմնական բնութագիրը և ներկայացուցիչները
Քորդավորները կենդանիների կարգաբանության մեջ զբաղեցնում են բարձրագույն դիրքը՝ որպես կատարյալ զարգացած օրգանիզմներ: Քորդավորների ամենակարևոր առանձնահատկությունը թիկնալարի գոյությունն է՝ քորդան: Ճկուն լարի նման այն ձգվում է մարմնի ողջ երկարությամբ ու կատարում է ներքին առանցքային կմախքի դեր: Քորդան առաջանում է կենդանիների զարգացման վաղ փուլերում: Ողնաշարավորների մեծ մասի քորդան դեռևս սաղմնային զարգացման ընթացքում փոխարինվում է ողնաշարով, որը զարգանալով քորդայի շուրջը՝ դուրս է մղում այն:
Քորդավորների կենտրոնական նյարդային համակարգը խողովակաձև է, գտնվում է քորդայի վերևում: Մարսողության համակարգը տեղավորված է քորդայի տակ: Այդ համակարգի առջևի բաժինը՝ կլանը, մասնակցում է ոչ միայն մարսողական, այլև շնչառական ֆունկցիայի իրականացմանը: Կլանի պատերին առաջանում են ճեղքեր, որոնք կոչվում են խռիկային:
Ցամաքային քորդավորների խռիկային ճեղքերը զարգացման վաղ շրջանում փակվում են ու վերանում: Այդ կենդանիների օդային շնչառության օրգանները՝ թոքերը, զարգանում են նույնպես կլանի պատից: Անողնաշարավոր կենդանիների մեծ մասի նման քորդավորներն էլ ունեն երկկողմ համաչափ մարմին, եռաշերտ են և օղակավոր որդերի նման ունեն մարմնի երկրորդային խոռոչ:
Քորդավորները լայնորեն տարածված են երկրի վրա: Նրանք գրավել են բոլոր հիմնական կենսամիջավայրերը՝ հողային, ջրային և ցամաքաօդային:
Քորդավորները բազմաբջիջ կենդանիների ենթաթագավորությանը պատկանող բարձրագույն տիպն է: Այն բաժանվում է երեք ենթատիպերի՝ անգանգների, թրթուրաքորդավորների և ողնաշարավորների:
Անգանգների ենթատիպ
Այս ենթատիպն աղքատ է տեսակներով. հայտնի է ընդամենը 3 տասնյակ տեսակ, որոնք միավորված են գլխաքորդավորների դասի մեջ: Դրանք փոքրամարմին ծովային կենդանիներ են, ապրում են ավազուտ ծանծաղուտներում: Օժտված են քորդավորներին բնորոշ հիմնական առանձնահատկություններով:
Թրթուրաքորդավորների ենթատիպ
Այս ենթատիպի ներկայացուցիչները քորդա ունենում են միայն թրթուրային զարգացման փուլում։ Մարմինը պարկանման է կամ տակառիկաձև՝ ամփոփված դոնդողանման թաղանթով՝ տունիկայով, որը կազմված է հատուկ նյութից՝ տունիցինից։ Հիմնականում ծովային կենդանիներ են: Հայտնի է թրթուրաքորդավորների 3 դաս, ավելի քան 1000 տեսակ։ Ներկայացուցիչը ասցիդիան է:
Ողնաշարավորների ենթատիպ
Այս ենթատիպում ընդգրկված կենդանիներն ունեն առանձին ողերից կազմված ողնաշար, գլխի կմախք՝ գանգ, տեղաշարժման զարգացած օրգաններ: Զարգացած նյարդային համակարգ:
Ողնաշարավորների ենթատիպն ունի հետևյալ դասերը՝ բոլորաբերանայինների, կռճիկային ու ոսկրային ձկների, երկկենցաղների, սողունների, թռչունների և կաթնասունների:
Ձկներ
Ջրաբնակ ողնաշարավոր կենդանիներ են, հարմարվել են ակտիվ, շարժուն կենսակերպին: Ձկները շատ բազմազան են և կազմում են ողնաշարավորների տեսակների կեսից ավելին:
Երկկենցաղներ
Երկկենցաղները առաջին ցամաքաբնակ ողնաշարավոր կենդանիներն են: Այնուհանդերձ նրանք ձվադրում են ջրում և այստեղ է անցնում նրանց կյանքի թրթուրային շրջանը:
Սողուններ
Իսկական ցամաքային ողնաշարավոր կենդանիներ են: Նրանց մաշկը չոր է, պատված է եղջերային թեփուկներով: Բեղմնավորումը ներքին է: Դնում են խիտ թաղանթով պատված խոշոր ձվեր:
Թռչուններ
Թռչունները տաքարյուն ցամաքային ողնաշարավորներ են, հարմարվել են թռիչքին: Նրանց առջևի վերջույթները վերափոխվել են թևերի, իսկ մարմինը պատված է փետուրներով: Դնում են կեղևով պատված ձվեր:
Կաթնասուններ
Կաթնասունները ցամաքային տաքարյուն կենդանիներ են, ձագերին կերակրում են կաթով: Պատված են մազածածկույթով: Մեծ մասն ունեն ներարգանդային զարգացում: Ունեն բարձրագույն զարգացած նյարդային համակարգ:
Քորդավորների կառուցվածքի յուրահատկությունները դիտարկենք առավել պարզ և ընդհանրական կառուցվածք ունեցող անգանգների ենթատիպի օրինակով:
Գլխաքորդավորների դաս
Այս դասի ներկայացուցիչն է նշտարիկը, որն ունի 8սմ երկարությամբ մարմին: Նրա կիսաթափանցիկ, իլիկաձև մարմինը կողքերից սեղմված է, իսկ գլխային և պոչային ծայրերում՝ սրված: Պոչը երիզող մաշկածալքն ավելի լայն է և իր ձևով կենդանու պոչին տալիս է երկսայր բժշկական գործիքի՝ նշտարի տեսք: Նա իր պոչի ծայրով խրվում է ավազի մեջ, իսկ մյուս ծայրը դուրս է ցցում կեր բռնելու համար:
Քորդան ձգվում է մարմնի ամբողջ երկարությամբ: Քորդան ճկուն լարի նման մարմնի համար ծառայում է որպես հենարան:
20
Արյունատար համակարգ
Նշտարիկի արյունը հոսում է անոթներով և չի լցվում օրգանների միջև եղած խոռոչները, այսինքն՝ ունի արյան շրջանառության փակ համակարգ: Նկատենք, որ թթվածնով հարուստ արյունը մեջքային անոթով հոսում է պոչային ծայր՝ դեպի բոլոր օրգաններ: Փորային անոթով ածխաթթու գազով հարուստ արյունը հոսում է դեպի գլխային ծայր՝ դեպի խռիկներ: Անձրևորդի նման նշտարիկը ևս սիրտ չունի, դրա դերը կատարում է փորային անոթը:
Արտազատության և սեռական համակարգ
Նշտարիկի արտաթորության համակարգը կազմված է մոտ 100 զույգ անոթներից, որոնք մի ծայրով բացվում են շուրջկլանային խոռոչի մեջ: Մարմնի խոռոչում այդ օրգանները կրում են քորոցաձև երկար բջիջներ, որոնց մեջ ներծծվում են նյութափոխանակության ավելորդ արգասիքները: Շուրջկլանային խոռոչի մեջ են բացվում նաև բազմաթիվ սեռական գեղձերի ծորանները: Սեռական բջիջները դուրս են բերվում ջրի հոսքով: Բեղմնավորումը կատարվում է ջրում:
Նյարդային համակարգը և զգայարանները
Նշտարիկի քորդայի վերևում գտնվում է հաստ պատերով նյարդային խողովակը, որը մարմնի գլխային ծայրում փոքր-ինչ ավելի լայն է՝ առաջացնելով ուղեղաբուշտ: Նշտարիկը գլխուղեղ չունի: Նյարդային խողովակից զույգ-զույգ դուրս են գալիս նյարդերը և ուղղվում դեպի մարմնի տարբեր մասեր: Նշտարիկի զգայարանները թույլ են զարգացած: Ունի լուսազգաց բջիջներ, որոնցով տարբերակում է լույսը խավարից: Գլխային ծայրում գտնվում է հոտառական փոսիկը, իսկ մարմնի ամբողջ մակերեսին ցրված են շոշափելիքի ընկալիչները:
Բույսը կլանում է արևի լույսը, ջուրը և ածխաթթու գազ ու արտադրում է գլյուկոզա և թթվածին: Ֆոտոսինթեզը տեղի է ունենում բույսի բջիջների հատուկ օրգանոիդներում՝ քլորոպլատներում:
Ո՞րն է բջջային շնչառության նշանակությունը։
Բջջային շնչառության ընթացքում ֆոտոսինթեզի արդյունքում առաջացած շաքարը բջջի ներսում քայքայվում է, որպեսզի ապահովի բջիջը էներգիայով: Այն կատարվում է բջջի հատուկ օրգանոիդներում՝ միտոքոնդրիաներում՝ թթվածնի անմիջական մասնացությամբ:
Բացատրել ֆոտոսինթեզի և բջջային շնչառության կապը։
Ֆոտոսինթեզի վերջնանյութերը հանդիսանում են բջջային շնչառության ելանյութեր: Այսինքն, ֆոտոսինթեզի արդյունքում ստացվում է շաքար, որը բջջային շնչառության ընթացքում քայքայվում է: Թե ֆոտոսինթեզը, և թե բջջային շնչառությունը էներգիայի վերափոխման գործընթացներ են:
Բջջային շնչառություն ունեն թե ավտոտրոֆ, և թե հետերոտրոֆ բույսերը:
Ի՞նչ եղանակով են կատարվում ծածկասերմ բույսերի բազմացումը
Անսեռ և սեռական։ Անսեռը դա վեգետատիվ եղանանկն է, երբ բույսի վեգետատիվ օրգանից՝ արմատից, տերևից կամ ցողունից վերցվում է կտրոն և բազմացվում է։ Սեռական եղանակը ծաղիկների փոշոտումն է։
Ո՞րն է ծածկասերմ բույսերի սերմերով բազմացման օրգանները
Դա ծաղիկներն էն
Նկարագրեք խաչաձև փոշոտումը
Երբ փոշեհատիկը մի ծաղկից տեղափոխվում է մեկ այլ ծաղկի վարսանդի վրա: Իրականացվում է քամու կամ կենդանիների՝ միջատների, թռչունների և այլնի օգնությամբ:
Նկարագրեք ինքնափոշոտումը
Փոշեհատիկը նույն ծաղկի առէջից տեղափոխվում է նույն ծաղկի վարսանդի վրա: Հետևաբար ինքնափոշոտվում են միայն երկսեռ ծաղիկները:
Ծածկասերմ բույսերի բազմացումը
Ինչպես արդեն գիտեք, ծածկասերմ կամ ծաղկավոր բույսերը հանդիսանում են երկրագնդի վրա առկա ժամանակակից կատարյալ բուսատեսակները: Ծաղկավոր բույսերի կատարելագործման, տարածման և գերակշռության ձեռք բերման գործում կարևոր դեր է ունեցել բազմացման ձևերի զարգացումը:
Ծաղկավոր բույսերը բազմանում են և՛ անսեռ ճանապարհով, և՛ սեռական եղանակով:
Ծաղկավոր բույսերի անսեռ բազմացման ձևը կոչվում է վեգետատիվ բազմացում:
Վեգետատիվ բազմացումը իրականանում է վեգետատիվ համակարգի օրգանների՝ արմատի, տերևի, ցողունային կտրոնների միջոցով:
Ծաղկավոր բույսերի սեռական բազմացումը իրականացվում է սեռական օրգանների՝ ծաղիկների միջոցով:
Ծաղիկն իրենից ներկայացնում է ձևափոխված և կարճացած ընձյուղ, որից ձևավորվում է ապագա սերմն ու պտուղը:
Ծաղիկները չափազանց բազմազան են իրենց չափերով, ձևերով, գույներով, սակայն բոլորն էլ ունեն կառուցվածքի միասնական հատկանիշներ:
Ծաղիկը զարգանում է ծաղկակոթի վրա և լայնանում է ծաղկակալում, որն իր վրա կրում է ծաղկի մնացած մասերը:
Մանր կանաչ տերևներից՝ բաժակաթերթիկներից, ձևավորվում է բաժակը, իսկ վառ և գունավոր պսակաթերթիկներից՝ պսակը:
Բաժակը և պսակը միասին կազմում են ծաղկապատյանը, որը վնասվածքներից պաշտպանում է ծաղիկը և գրավում կենդանիներին:
Որոշ ծաղիկներ ծաղկապատյանի հիմքում ունեն նեկտարանոցներ, որոնց արտադրած նեկտարը սնունդ է հանդիսանում միջատների և թռչունների համար: Հետևաբար սնվելով ծաղկի նեկտարով կենդանիները իրականացնում են փոշոտում:
Ծաղկին բնորոշ է արական օրգան՝ առէջ՝ կազմված առէջաթելից և փոշեպարկից: Փոշեպարկում զարգանում են բազմաթիվ փոշեհատիկները, որոնց ամբողջությունը առաջացնում է ծաղկափոշի: Դրանցից յուրաքանչյուրը կրում է երկու ♂ գամետ և մեկ վեգետատիվ բջիջ:
Ծաղկին բնորոշ է իգական օրգան՝ վարսանդ՝ կազմված սպիից, սռնակից և սերմնարանից: Սերմնարանում գտնվում են սերմնասկզբնակները, որոնցից յուրաքանչյուրը կրում է մեկ ♀ գամետ՝ ձվաբջիջ և մեկ կենտրոնական բջիջ:
Ծաղիկները կարող են լինել միասեռ, երկսեռ և անսեռ.
Միասեռ ծաղիկներն ունեն կա՛մ առէջներ, կա՛մ վարսանդ:
Երկսեռ ծաղիկներն ունեն և՛ առէջներ, և՛ վարսանդ:
Անսեռ ծաղիկները չունեն ո՛չ առէջներ, ո՛չ վարսանդ:
Ինչպես արդեն գիտեք, սեռական բազմացման հիմքում ընկած է բեղմնավորումը՝ ♀ և ♂ սեռական բջիջների կամ գամետների միաձուլումը:
Ուշադրություն
Գամետների միաձուլումից առաջանում է զիգոտ, որը սկզբնավորում է ապագա օրգանիզմի սաղմը:
Հետևաբար, որպեսզի ծաղկավոր բույսերը բեղմնավորվեն, անհրաժեշտ է, որպեսզի կատարվի փոշոտում:
Փոշոտումը արական փոշեհատիկի տեղափոխությունն է իգական վարսանդի սպիի վրա:
Գոյություն ունի երկու տիպի փոշոտում՝ խաչաձև փոշոտում և ինքնափոշոտում:
Խաչաձև փոշոտում — փոշեհատիկը մի ծաղկից տեղափոխվում է մեկ այլ ծաղկի վարսանդի վրա: Իրականացվում է քամու կամ կենդանիների՝ միջատների, թռչունների և այլնի օգնությամբ:
Ինքնափոշոտում — փոշեհատիկը նույն ծաղկի առէջից տեղափոխվում է նույն ծաղկի վարսանդի վրա: Հետևաբար ինքնափոշոտվում են միայն երկսեռ ծաղիկները:
Ուշադրություն
Փոշոտման ձևից, փոշոտող օրգանիզմի տեսակից կախված ծաղիկները ունեն տարբեր գունավորում, տարբեր ձև, չափս, դիրքավորում և այլն:
Փոշոտման սկզբում փոշեհատիկն ընկնում է վարսանդի սպիի վրա: Փոշեհատիկի վեգետատիվ բջջից առաջանում է խողովակ, որը հասնում է սերմնարանին: Արական գամետները՝ սպերմիաները, խողովակով հասնում են սերմնաբողբոջին: Սպերմիաներից մեկը բեղմնավորում է ձվաբջիջը և առաջանում է զիգոտ, իսկ մյուսը միաձուլվում է կենտրոնական բջջի հետ և սկզբնավորում սերմի էնդոսպերմը: Բեղմնավորման այս ձևը կոչվում է կրկնակի բեղմնավորում:
Կրկնակի բեղմնավորումը ծաղկավոր բույսերի հիմնական առանձնահատուկ հատկանիշն է, որը ապահովել է նրանց կայուն զարգացումը երկրագնդի վրա:
Բեղմավորումից հետո սերմնաբողբոջից առաջանում է սերմը, իսկ վարսանդի սերմնարանից՝ պտուղը:
Սպորավորբույսերըհատկանշական են նրանով, որ նախընտրում են ստվերոտ, խոնավ և տաք կլիմայական պայմաններ: Մոտ 300−350 մլն. տարի առաջ Երկրի կլիման այդպիսին էր, տեղում էին տաք անձրևներ, մառախլապատ էր, կուտակվել էր շատ ջուր և առաջացել էին լճեր ու ճահիճներ: Այդ պայմաններում պտերանմանները հասան կատարելության, և երկրագնդում գերիշխում էին 40 մ բարձրության ծառանմանպտերանմանները:
Արդյունքում խոնավասեր մամուռների և կատարելության հասած պտերանմանների որոշ ձևեր ոչնչացան և առաջացրին բնական վառելանյութի ժամանակակից պաշարներ:
Տորֆամամուռ: Սֆագնումը կամ տորֆամամուռը 5−30 սմ երկարությամբ խիստ ճյուղավորված բույս է: Սֆագնումը կամ սպիտակ մամուռը աճում է գերխոնավ վայրերում և գտնվում է ջրի մեջ ընկղմված, ուստի չունի ռիզոիդներ և ջուրն անմիջապես անցնում է ցողունի մեջ: Սֆագնումը, որը նաև հաճախ անվանվում է սպիտակ մամուռ, աճում է ճահիճներում և առաջացնում է համատարած կուտակումներ:
Ցողունի ծայրի սպիտակավուն տերևները կազմված են 2 տեսակի բջիջների մեկ շերտից:
1. Բջիջների մի մասը նեղ է, ծայրերով միացած իրար, պարունակում է քլորոֆիլ, կանաչ է և կատարում է ֆոտոսինթեզ:
2. Մյուսները գտնվում են կանաչ բջիջների մեջ, խոշոր են, զուրկ են ցիտոպլազմայից, թափանցիկ, մահացած և լցված են ջրով:
Ուշադրություն
Սֆագնումը կարող է իր զանգվածից 20−25 անգամ ավելի շատ ջուր ներծծել:
Սֆագնումը շատ է տարածված տորֆաճահիճներում: Ճյուղավորված ցողունը խիտ պատված է տերևներով և ունի թույլ կանաչ գունավորում: Սֆագնումը աճում է գագաթով, իսկ ստորին բջիջները մնում են ճահճային միջավայրում: Արդյունքում նրա ցողունի ստորին մասը կազմվում է մեռած խոշոր բջիջներից:
Հազարավոր տարիների ընթացքում այդ մասերը լրիվ չեն փտում ու քայքայվում, քանի որ ճահիճներում թթվածինը քիչ է, բացի այդ, սֆագնումն արտադրում է հատուկ ախտահանող նյութեր, որոնք սպանում են բակտերիաներն ու դրանով իսկ կանխում քայքայման գործընթացը: Արդյունքում սֆագնումի ստորին մասի բջիջները անթթվածին քայքայման պայմաններում վերածվում են տորֆի:
Տորֆի շերտերում կարող են պահպանվել հազարամյակներ առաջ գոյություն ունեցած ծաղկափոշի, տերևներ, նույնիսկ ամբողջական օրգանիզմներ` այդ թվում նաև մարդու մարմինը:
Տորֆը դանդաղ է կուտակվում. 1000 տարում առաջանում է մոտ 1 մետր հաստությամբ տորֆաշերտ: Այնուամենայնիվ, հնագույն ճահիճներում տարիների ընթացքում ավելանում են տորֆի շերտերը: Տորֆաճահիճների տարիքը հաճախ հասնում է տասնյակ հազարավոր տարիների:
Մեծ է տորֆի նշանակությունը: Այն օգտագործվում է որպես վառելանյութ, պարարտանյութ և արդյունաբերական հումք: Տորֆից ստանում են սպիրտ, պլաստմասա, խեժ, պարաֆին և այլն: Տորֆն ունի մանրէասպան հատկություն և օգտագործվում է բժշկության մեջ: Տորֆաճահիճները հատկապես շատ են Ուկրաինայում, Սիբիրում, Ուրալում, Ֆինլանդիայում:
Հետագայում երկրագնդի բնակլիմայական պայմանները փոփոխվեցին` դառնալով անհամեմատ ցուրտ, չոր և լուսավոր: Արդյունքում սպորավորները իրենց տեղը զիջեցին առավել կատարյալ սերմնավորներին: Հսկայական քանակությամբ պտերանմանների անտառները ոչնչացան և կուտակվելով երկրի ընդերքում` ծածկվեցին տիղմով ու մամլվեցին:
Բակտերիաների և ջրի ներգործությամբ, թթվածնի բացակայության պայմաններում, միլիոնավոր տարիների ընթացքում պտերանման ծառերի կուտակումները դանդաղորեն քայքայվելով՝ ածխացան և այլ բույսերի հետ միասին վերածվեցին քարածխի, նավթի և բնական գազի հսկայական պաշարների:
Քարածուխը, նավթը և գազը հանդիսանում են ժամանակակից մարդկության էներգիայի ստացման հիմնական աղբյուրը:
Դրանք ծառայում են նաև հումք մի շարք կարևորագույն նյութերի ստացման համար` պլաստմասա, ներկեր, լաքեր, դեղամիջոցներ և այլն: Ահա թե որքան մեծ է անհետացած պտերանմանների նշանակությունը:
Աղբյուրները
Լրացուցիչ աշխատանք․
Ինչպիսի՞ն է Սֆագնումի կառուցվածքը
Ցողունի ծայրի սպիտակավուն տերևները կազմված են 2 տեսակի բջիջների մեկ շերտից:
Բջիջների մի մասը նեղ է, ծայրերով միացած իրար, պարունակում է քլորոֆիլ, կանաչ է և կատարում է ֆոտոսինթեզ:
Մյուսները գտնվում են կանաչ բջիջների մեջ, խոշոր են, զուրկ են ցիտոպլազմայից, թափանցիկ, մահացած և լցված են ջրով:
Արտաքին կռուցվածքով ինչո՞վ են իրարից տարբերվում պտերներ, ձիաձետները։ ի՞նչն է դրանց մոտ ընդհանուր։
Պտերերը ավելի շատ թփանման են, իսկ ձիաձետները՝ խոտանման, սակայն երկուսն էլ բազմանում են սպորների միջոցով:
Ի՞նչն է բնորոշ բոլոր պտերներին
Նրանք բոլորը բազմանում են սպորներով:
Ի՞նչ բույսեր են աճել Երկրի վրա 300 մլն տարի առաջ։ 40 մետրանոց բարձրագույն ծառանման պտերավորներ:
Սպորավորները և բնական վառելանյութի առաջացումը
Տեսություն
Սպորավորները և բնական վառելանյութի առաջացումը
Սպորավորբույսերըհատկանշական են նրանով, որ նախընտրում են ստվերոտ, խոնավ և տաք կլիմայական պայմաններ: Մոտ 300−350 մլն. տարի առաջ Երկրի կլիման այդպիսին էր, տեղում էին տաք անձրևներ, մառախլապատ էր, կուտակվել էր շատ ջուր և առաջացել էին լճեր ու ճահիճներ: Այդ պայմաններում պտերանմանները հասան կատարելության, և երկրագնդում գերիշխում էին 40 մ բարձրության ծառանմանպտերանմանները:
Արդյունքում խոնավասեր մամուռների և կատարելության հասած պտերանմանների որոշ ձևեր ոչնչացան և առաջացրին բնական վառելանյութի ժամանակակից պաշարներ:
Տորֆամամուռ: Սֆագնումը կամ տորֆամամուռը 5−30 սմ երկարությամբ խիստ ճյուղավորված բույս է: Սֆագնումը կամ սպիտակ մամուռը աճում է գերխոնավ վայրերում և գտնվում է ջրի մեջ ընկղմված, ուստի չունի ռիզոիդներ և ջուրն անմիջապես անցնում է ցողունի մեջ: Սֆագնումը, որը նաև հաճախ անվանվում է սպիտակ մամուռ, աճում է ճահիճներում և առաջացնում է համատարած կուտակումներ:
Ցողունի ծայրի սպիտակավուն տերևները կազմված են 2 տեսակի բջիջների մեկ շերտից:
1. Բջիջների մի մասը նեղ է, ծայրերով միացած իրար, պարունակում է քլորոֆիլ, կանաչ է և կատարում է ֆոտոսինթեզ:
2. Մյուսները գտնվում են կանաչ բջիջների մեջ, խոշոր են, զուրկ են ցիտոպլազմայից, թափանցիկ, մահացած և լցված են ջրով:
Ուշադրություն
Սֆագնումը կարող է իր զանգվածից 20−25 անգամ ավելի շատ ջուր ներծծել:
Սֆագնումը շատ է տարածված տորֆաճահիճներում: Ճյուղավորված ցողունը խիտ պատված է տերևներով և ունի թույլ կանաչ գունավորում: Սֆագնումը աճում է գագաթով, իսկ ստորին բջիջները մնում են ճահճային միջավայրում: Արդյունքում նրա ցողունի ստորին մասը կազմվում է մեռած խոշոր բջիջներից:
Հազարավոր տարիների ընթացքում այդ մասերը լրիվ չեն փտում ու քայքայվում, քանի որ ճահիճներում թթվածինը քիչ է, բացի այդ, սֆագնումն արտադրում է հատուկ ախտահանող նյութեր, որոնք սպանում են բակտերիաներն ու դրանով իսկ կանխում քայքայման գործընթացը: Արդյունքում սֆագնումի ստորին մասի բջիջները անթթվածին քայքայման պայմաններում վերածվում են տորֆի:
Տորֆի շերտերում կարող են պահպանվել հազարամյակներ առաջ գոյություն ունեցած ծաղկափոշի, տերևներ, նույնիսկ ամբողջական օրգանիզմներ` այդ թվում նաև մարդու մարմինը:
Տորֆը դանդաղ է կուտակվում. 1000 տարում առաջանում է մոտ 1 մետր հաստությամբ տորֆաշերտ: Այնուամենայնիվ, հնագույն ճահիճներում տարիների ընթացքում ավելանում են տորֆի շերտերը: Տորֆաճահիճների տարիքը հաճախ հասնում է տասնյակ հազարավոր տարիների:
Մեծ է տորֆի նշանակությունը: Այն օգտագործվում է որպես վառելանյութ, պարարտանյութ և արդյունաբերական հումք: Տորֆից ստանում են սպիրտ, պլաստմասա, խեժ, պարաֆին և այլն: Տորֆն ունի մանրէասպան հատկություն և օգտագործվում է բժշկության մեջ: Տորֆաճահիճները հատկապես շատ են Ուկրաինայում, Սիբիրում, Ուրալում, Ֆինլանդիայում:
Հետագայում երկրագնդի բնակլիմայական պայմանները փոփոխվեցին` դառնալով անհամեմատ ցուրտ, չոր և լուսավոր: Արդյունքում սպորավորները իրենց տեղը զիջեցին առավել կատարյալ սերմնավորներին: Հսկայական քանակությամբ պտերանմանների անտառները ոչնչացան և կուտակվելով երկրի ընդերքում` ծածկվեցին տիղմով ու մամլվեցին:
Բակտերիաների և ջրի ներգործությամբ, թթվածնի բացակայության պայմաններում, միլիոնավոր տարիների ընթացքում պտերանման ծառերի կուտակումները դանդաղորեն քայքայվելով՝ ածխացան և այլ բույսերի հետ միասին վերածվեցին քարածխի, նավթի և բնական գազի հսկայական պաշարների:
Քարածուխը, նավթը և գազը հանդիսանում են ժամանակակից մարդկության էներգիայի ստացման հիմնական աղբյուրը:
Դրանք ծառայում են նաև հումք մի շարք կարևորագույն նյութերի ստացման համար` պլաստմասա, ներկեր, լաքեր, դեղամիջոցներ և այլն: Ահա թե որքան մեծ է անհետացած պտերանմանների նշանակությունը:
Աղբյուրները
Լրացուցիչ աշխատանք․
Ինչպիսի՞ն է Սֆագնումի կառուցվածքը
Ցողունի ծայրի սպիտակավուն տերևները կազմված են 2 տեսակի բջիջների մեկ շերտից:
Բջիջների մի մասը նեղ է, ծայրերով միացած իրար, պարունակում է քլորոֆիլ, կանաչ է և կատարում է ֆոտոսինթեզ:
Մյուսները գտնվում են կանաչ բջիջների մեջ, խոշոր են, զուրկ են ցիտոպլազմայից, թափանցիկ, մահացած և լցված են ջրով:
Արտաքին կռուցվածքով ինչո՞վ են իրարից տարբերվում պտերներ, ձիաձետները։ ի՞նչն է դրանց մոտ ընդհանուր։
Պտերերը ավելի շատ թփանման են, իսկ ձիաձետները՝ խոտանման, սակայն երկուսն էլ բազմանում են սպորների միջոցով:
Ի՞նչն է բնորոշ բոլոր պտերներին
Նրանք բոլորը բազմանում են սպորներով:
Ի՞նչ բույսեր են աճել Երկրի վրա 300 մլն տարի առաջ։ 40 մետրանոց բարձրագույն ծառանման պտերավորներ:
Ի՞նչ բազմաբջիջ գորշ և կարմիր ջրիմուռներ ե ձեզ հայտնի։ Բնութագրեք դրանց կառուցվածքը
Գորշ ջրիմուռներից են լամինարիան, մակրոցիստիսը, ագարումը։
Գորշ ջրիմուռների քրոմատոֆորում պարունակվում են կանաչ` քլորոֆիլ, նարնջագույն` կարոտին և կարմրաշագանակագույն` ֆուկոքսանտին պիգմենտներ, որոնցով էլ պայմանավորված է այս ջրիմուռների գույնը:
Գորշ ջրիմուռների մարմինը հաճախ մասնատված է կեղծ մասերի, որոնք արտաքինից նման են բարձրակարգ բույսերի վեգետ ատիվ օրգաններին:
Կարմիր ջրիմուռներին են պատկանում պորֆիրան, խոնդրուսը, էուտորան և այլն
Կարմիր ջրիմուռների գույնը պայմանավորված է նրանով, որ քրոմատոֆորներում, բացի կանաչ քլորոֆիլից, պարունակվում են նաև այլ պիգմենտներ:
Ջրիմուռները ավտոտրոֆներ են և ի՞նչ գործընթաց են կատարում։
Ջրիմուռները ավտոտրոֆ են, դա նշանակում է, որ նրանք իրենց սնունդը ստանում են ֆոտոսինթեզի միջոցով՝ արևի լույսից կամ քիմիական նյութերից։
2. Ջրիմուռների բազմազանությունը
Տեսություն
Ջրիմուռների բազմազանությունը
Ջրիմուռները հնագույն օրգանիզմներ են և պատմական զարգացման ընթացքում հասել են հսկայական բազմազանության: Եկեք դիտարկենք միաբջիջ կանաչ, բազմաբջիջ կանաչ, գորշ և կարմիր ջրիմուռները:
Միաբջիջ կանաչ ջրիմուռների վառ ներկայացուցիչներ են քլամիդոմոնադը և քլորելան:
Քլամիդոմոնադ
Քլամիդոմոնադը տանձաձև միաբջիջ կանաչ ջրիմուռ է: Այն հիմնականում տարածված է քաղցրահամ, ոչ խորը ջրամբարներում, ջրափոսերում, խոնավ հողում և ծանծաղ ու խոնավ վայրերում:
Քլամիդոմոնադի բջիջը տեսանելի է միայն մանրադիտակով: Բջջի առջևի, ավելի նեղ ծայրի վրա նա ունի երկու մտրակ, որոնց միջոցով շարժվում է: Ծածկված է թաղանթով, որի տակ գտնվում են ցիտոպլազմը, կորիզը, քլորոֆիլ պարունակող քրոմատոֆորը, վակուոլները և լուսազգայուն աչիկը, որի միջոցով բջիջը կլանում է լույսը և մտրակների օգնությամբ շարժվում դեպի այն:
Քլամիդոմոնադը կարող է սնվել ոչ միայն ֆոտոսինթեզի արդյունքում ստացված, այլ նաև պատրաստի օրգանական նյութերով՝ կլանելով դրանք բջջի ամբողջ մակերեսով: Դրա շնորհիվ այս ջրիմուռը օգտագործում են ջուրը օրգանական թափոններից մաքրելու համար:
Քլամիդոմոնադը բազմանում է ինչպես անսեռ` զոոսպորներով, այնպես էլ սեռական եղանակով:
Քլորելա
Քլորելան կամ կանաչուկը նույնպես միաբջիջ կանաչ ջրիմուռ է. այն լայնորեն տարածված է քաղցրահամ ջրերում և խոնավ հողերում: Դա փոքրիկ գնդաձև միաբջիջ ջրիմուռ է, որը չունի մտրակներ: Արտաքինից պատված է թաղանթով, որի տակ գտնվում են կորիզը, ցիտոպլազմը և խոշոր քրոմատոֆորը, որը բջջին տալիս է կանաչ գույն:
Քլորելան բջջի ներսում կուտակում է պաշարանյութեր՝ սպիտակուցներ, ճարպեր, ածխաջրեր, որի պատճառով այն բազմացնում և օգտագործում են որպես մատչելի կերամիջոց: Քլորելան արտազատում է մեծ քանակությամբ թթվածին, ուստի այն օգտագործում են տիեզերանավերում ու սուզանավերում օդի բնական բաղադրության պահպանման համար:
Քլորելան բազմանում է միայն անսեռ եղանակով՝ սպորների առաջացմամբ:
Պլևրոկոկ
Պլևրոկոկը կանաչ միաբջիջ, սակայն գաղութային ջրիմուռ է: Այն ծառերի կեղևի, պատերի, քարերի, խոնավ հողի վրա առաջացնում է գաղութ, որն ունի կանաչ փառի տեսք: Նրա բջիջներին բնորոշ է արտաքին հաստ, պաշտպանիչ թաղանթը, որի տակ գտնվում է ցիտոպլազման, կորիզը և մեկ քրոմատոֆոր: Բազմանում է բջջի կիսման եղանակով: Երբեմն դուստր բջիջները մնում են կապված միմյանց հետ՝ առաջացնելով թելանման գոյացություններ: Պլևրոկոկը հանդիսանում է անցումային ձև միաբջիջ և բազմաբջիջ ջրիմուռների միջև: Հաճախ մասնակցում է քարաքոսերի գոյացմանը:
Սպիրոգիրա
Սպիրոգիրան շատ տարածված բազմաբջիջ կանաչ ջրիմուռ է: Ունի թելանման կառուցվածք` բաղկացած մեկ շերտով դասավորված երկարավուն բջիջներից: Դրանք արտաքինից պատված են լորձով: Ցիտոպլազմայում գտնվում է պարուրաձև քրոմատոֆորը, իսկ բջջի կենտրոնում տեղակայված է մեծ կորիզը: Սպիրոգիրան ունի վակուոլ, որը զբաղեցնում է բջջի ծավալի մեծ մասը:
Սպիրոգիրան բազմանում է վեգետատիվ և սեռական եղանակներով:
Վեգետատիվ բազմացման ընթացքում սպիրոգիրայի թելիկը մասնատվում է առանձին հատվածների, որոնցից յուրաքանչյուրը սկիզբ է տալիս նոր օրգանիզմի:
Սեռական բազմացման ժամանակ թելիկները մոտենում են իրար և նրանց բջիջների միջև առաջանում են կամրջակներ: Այդ կամրջակներով բջիջների պարունակությունը փոխանակվում է և միախառնվում, իսկ կորիզները՝ միաձուլվում: Արդյունքում առաջանում է զիգոտ, որը պատվում է թաղանթով և հանգստի շրջանից հետո սկիզբ է տալիս նոր սպիրոգիրայի:
Սեռական բազմացման այսպիսի եղանակը կոչվում է կոնյուգացիա (միաձուլում):
Ուլոտրիքս
Ուլոտրիքսի թալոմը թելաձև է, չճյուղավորված, կազմված է ﬕ շարք ﬕանման կանաչ բջիջներից: Հիմքում ունի անգույն բջիջ` ռիզոիդ, որով կպչում է ստորջրյա քարերին և այլ առարկաներին:
Գորշ ջրիմուռներ
Գորշ ջրիմուռներից են լամինարիան, մակրոցիստիսը, ագարումը և այլն: Դրանց չափերը հասնում են մանրադիտակայինից մինչև մի քանի տասնյակ մետրի: Գորշ ջրիմուռները աճում են ծովի համեմատաբար խոր շերտերում՝ մոտ 100 մ խորության վրա: Նրանց քրոմատոֆորում պարունակվում են կանաչ` քլորոֆիլ, նարնջագույն` կարոտին և կարմրաշագանակագույն` ֆուկոքսանտին պիգմենտներ, որոնցով էլ պայմանավորված է այս ջրիմուռների գույնը:
Գորշ ջրիմուռների մարմինը հաճախ մասնատված է կեղծ մասերի, որոնք արտաքինից նման են բարձրակարգ բույսերի վեգետ CARE ատիվ օրգաններին:
Կարմիր ջրիմուռներ
Կարմիր ջրիմուռներին են պատկանում պորֆիրան, խոնդրուսը, էուտորան և այլն: Նրանք հիմնականում տարածված են մերձարևադարձային ծովերում, ապրում են մեծ խորություններում և կլանում են 100−200 մ և ավելի խորը թափանցող արևի կապտականաչ, կանաչ և դեղին ճառագայթները:
Կարմիր ջրիմուռների գույնը պայմանավորված է նրանով, որ քրոմատոֆորներում, բացի կանաչ քլորոֆիլից, պարունակվում են նաև այլ պիգմենտներ:
Օրինակ
կարմիր ֆիկոէրիտրինը և կապույտ ֆիկոցիանինը:
Կարմիր ջրիմուռները նույնպես կարող են ունենալ ռիզոիդներ և տերևանման թիթեղ:
Ջրիմուռները մեծ նշանակություն ունեն բնության մեջ: Դրանք ֆոտոսինթեզի շնորհիվ ջուրը մաքրում են ածխաթթու գազից և հարստացնում են թթվածնով, ինչպես նաև սնունդ են ծառայում ջրում ապրող կենդանիների համար: Մարդը նույնպես օգտագործում է ջրիմուռները տարբեր ոլորտներում: Դրանցից ստանում են յոդ, ագար-ագար, ցելյուլոզ և այլն:
Ջրիմուռները օգտագործվում են որպես անասնակեր և պարարտանյութ, իսկ որոշ տեսակներ որպես սնունդ են ծառայում մարդկանց համար: Դրանք հարուստ են յոդով, ածխաջրերով և վիտամիններով:
Աղբյուրները
Կենսաբանություն. Կենդանի օրգանիզմների բազմազանությունը. 7-րդ դասարանի դասագիրք/ Տ.Վ. Թանգամյան, Ս. Հ. Սիսակյան -Եր.: Տիգրան Մեծ, 2013, էջ 28-31 Կենսաբանություն. Կենդանի օրգանիզմների բազմազանությունը. 7-րդ դասարանի դասագիրք/ Է.Ս. Գևորգյան, Ֆ.Դ. Դանիելյան, Ա.Հ. Եսայան- Եր.: Աստղիկ գրատուն, 2013, էջ 42-47
Ալեքսանդր Ավոյան 
